بررسی جامعه شیعه در نخاوله ( 1 و 2)

پروژه بررسی جامعه شیعه در نخاوله ( 1 و 2)در 45 صفحه ورد قابل ویرایش

بررسی جامعه شیعه در نخاوله ( 1 و 2)

مقاله حاضر بخش نخست مقاله ای بلند است كه درباره «جامعه شیعه در مدینه» نگارش یافته و فصول اصلی آن عبارتند از: امیرنشین شیعی بنوالحسین، اشراف حسینی در مدینه جدید، حرب و شاخه های شیعی آن، نخاولـه و ریشه هـا و ویــژگـی های اجتماعی آنها. دو قسمت دیگر این مقاله در شماره های بعد به چاپ خواهد رسید و در انتها كتابنامه نیز خواهد آمد. إن شاء الله.

پژوهش و تحقیقات من در باره شیعیان مدینه، از دهه 1980 آغاز شد، اما به دلایلی، هر بار مجبور شدم تا كار پژوهش را برای مدتی طولانی قطع كنم. بعد از سال ها، شمار زیادی از همكاران دانشگاهی یا محققان (از پیش و تاكنون) و نیز برخی از دانشمندان مسلمان، كتابداران، كتابفروشان و دیگران مرا به صورت های مختلف در تهیه كتاب ها، نشریات و عكس ها یاری دادند، به طوری كه اطلاعات كتابشناسانه فراهم آمده، مرا به منابع ناشناخته راهنمایی كرد و سبب حلّ مشكلات زباشناسانه و سایر مشكلاتی شد كه من در هنگام تحقیق بر روی منابع ، با آنها روبرو بودم . این افراد زیادتـر از آنـنـد كـه در اینـجـا از ایشـان بـه نـام یـاد شـود. مـن از هـمـه آنـهـا سپـاسـگـزاری مـی كـنـم. هـمـچـنـیـن از Deutsche Forschungsgemeinschaft برای حمایت های فراوانش، صادقانه متشكرم; از جمله برای امكانی كه در سال 1995 برایم فراهم كرد تا یك تابستان به عنوان فرصت مطالعاتی بگذرانم; دورانی كه به تحقیق روی مذهب شیعه امامیه پرداختم و تحقیقاتم را منظم كردم.

مقدمه

پژوهش حاضر كوششی است برای تشریح وضعیت جامعه شیعه مدینه و مناطق همجوار آن در جنوب شهر مدینه، البته بیشتر از قرن نوزدهم به این سو و با اشارتی به پیشینه تاریخی آن. این گزارش مبتنی است بر یك رشته منابع جور و اجور; اعم از منابع درجه اول و دوم، از آثار عربی قرون میانه تا نوشته های سیاحان اروپایی و آثار مخالفان فعلی دولت سعودی. همچنین از نوشته های تاریخیِ سالشمارانه از قدیم تاكنون و گزارش هایی كه ایرانی ها و لبنانی های شیعه و دیگر زائران مدینه نگاشته اند. البته تصویر به دست آمده، از بسیاری جهات مبهم است، بویژه از آن روی كه مؤلفِ نوشته حاضر نتوانسته (و شاید هرگز نتواند) یك پژوهش جدی انجام دهد.

در آغاز بیان چند ویژگی، درباره اهمیت عمومی مدینه در تاریخ شیعه و نیز در تفكر مذهبی آن، بسیار مناسب است و ما باید به خاطر داشته باشیم كه مدینه در مقایسه با سایر شهرهای مقدس و مذهبی نزد شیعیان امامی،¹ [و به طور كلی] به دلیل داشتن چند ویژگی، متفاوت است:

(نخست آن كه:) تاریخ و اهمیت مذهبی این شهر، بستگی كامل به شهر مكه دارد، به این معنا كه هر چند زیارت مدینه بخشی از اعمال حج نیست، اما زیارت آن، قبل یا بعد از اعمال حج، مورد اعتنای تمامی مسلمانان است، و در اصل برای شیعیان یك وظیفه مقدس به شمار می آید; ² این در حالی است كه برخی از شهرهای مقدس شیعه، مانند نجف و كربلا در اصل، در اطراف مرقد امامان(علیهم السلام) ساخته شده و نیز برخی از آن ها مانند مدینه، مدت ها پیش از آن كه نزد شیعه، شهری مقدس باشد، وجود داشته اند.³ اگر ما اهمیت تقدّس مذهبی شهرها را از دید شیعه، بر اساس شمار امامانی كه در آن مدفونند بسنجیم، باید نتیجه بگیریم كه شهر مدینه بیشترین اهمیت و محبوبیت را در قیاس با شهرهایی مانند نجف و كربلا دارد; چرا كه به عنوان مثال، در هر یك از آنها تنها یك امام دفن شده، اما مدینه (شهر محبوب همه مسلمانان، به دلیل مدفون شدن پیامبر در آن)، قبر چهار امام را در خود جای داده است. وآنها عبارتند از: «حسن بن علی»، «علی زین العابدین»، «محمد باقر» و «جعفر صادق»[(علیهم السلام)]. در آنجا همچنین قبر فاطمه دختر پیامبر(صلی الله علیه وآله) مادر دو امام; حسن و حسین و یكی از محبوبترین زنان قدسیه در اسلام قرار دارد. همین طور مرقد شمار دیگری از اعضای خاندان پیامبر (اهل البیت) در آنجا     می باشد.⁴

البته این امر به این صورت، حساسیت بیشتری ایجاد نمی كند، اما اهمیت ویژه ای را مطرح       می سازد كه به هر روی، برای زیارت شهرهای مقدس، افراد را به خود جذب می كرد.

روشن است كه زیارت مدینه توسط زائران شیعه نسبت به همكیشان سنیِ آنها، عمومیت بیشتری دارد.⁵ شیعیان امامی همه امامان خود، به جز امام دوازدهم را، كه در غیبت است، شهید می دانند. طبیعی است كه توقف در برابر مرقد چهار امام در مدینه، عمیق ترین احساسات مذهبی را در آنها ایجاد می كند.

در دوره جدید; یعنی از دهه 1920، اندوه شیعیان زائر قبرستان قدیمی مدینه; یعنی بقیع الغرقد (به اختصار بقیع)⁶ شدت یافت; چرا كه آنها شاهد بودند كه حرم امامان در عراق، ایران و حتی بسیاری از مراقد امامزادگان⁷ با كتیبه ها و تزیینات پر هزینه از طلا و نقره و آیینه و غیره پوشیده شده اند. در چنین حالتی، سادگیِ بیش از حدّ آرامگاه امامان در مدینه، یك ضربه روحی برای آنها بود. این امر، حتی برای زائرانی كه آگاهی كافی در باره خرابی مراقد امامان بقیع ـ به دست سعودی ها پس از پیروزیشان در دسامبر 1925 ـ داشتند، صادق بود.

پیش ازاین حوادث نیز مدینه وضعیت متفاوتی با شهرهای مقدس، در شرق; مانند نجف، كربلا، كاظمین و مشهد داشت (سامرا هم تا حدی یك استثنا بود). مدینه هیچ گاه حوزه علمیه شیعی نداشت. گرچه (دانشمندان و واعظان و طلاب از) شیعیان در مدینه و اطراف آن از روزهای نخست دوره اسلامی تاكنون وجود داشتند امّا، هیچ مدرسه ای كه قابل مقایسه با مراكز شیعی در عراق و ایران باشد، درآنجا تأسیس نشد.⁸ همین سخن درباره مكه نیز صادق است. البته این مسأله، نتیجه عمده وضعیت سیاسی بود. به جز چند مورد، مدینه همیشه زیر سلطه قدرت های سنی بوده است. با این همه حكام محلی مانند بسیاری از شرفای هاشمی مكه، به داشتن تمایلات شیعی شناخته شده بودند. شرفای مكّه در نظر بسیاری از نویسندگان شیعه، شیعیانی بودند كه به دلایل روشنی، خود را سنی مطرح می كردند. رفتاری كه بر اساس اصل «تقیّه» در فقه شیعه مشروع بود. این سخن كه همه شرفا گرایش شیعی داشته باشند، جای بحث دارد، با این حال تردیدی نیست كه گرایش شیعی در میان برخی از طوایف خاندان هاشمی، بویژه در میان اشراف حسینی مدینه⁹ وجود داشته است. این حقیقت می تواند روشن سازد كه چرا شیعیان آرزو داشتند تابه عنوان مجاور¹⁰(برای زندگی و حتی مردن!) در مدینه باشند و معمولاً برای اقامت در مدینه یا حومه آن موفق می شدند. ملامحمد امین استرآبادی (م میان 1033 ـ 1036 / 1623 ـ 1626) كه مجدِّد مكتب اخباری میان شیعه است، نمونه ای مشخص می باشد.¹¹

می توان دلیل آورد كه ریشه و اساس رشد تشیع از لحاظ تاریخی، به دوران زندگی پیامبر بر     می گردد; زمانی كه طایفه وی، بنی هاشم، از موقعیت خاص و عالی مذهبی، كه مورد تأیید قرآن هم بود، برخوردار شدند. محروم كردن خاندان او ـ اهل بیت ـ از ارث، بعد از رحلت ایشان، اقدامی بود كه سبب برآمدن شیعه; یعنی طرفداران علی بن ابی طالب پسرعمو وداماد پیامبر و درنهایت رهبر هاشمی هاشد.

این در حالی است كه نخستین جنبش های طرفدار شیعه علی(علیه السلام) در عراق پدید آمد. در حجاز هم مقاومت علوی (كم و بیش) در برابر امویان و سپس عباسیان به وجود آمد.¹² گرچه رشد بعدی تشیع; مانند ظهور شاخه ها و فرقه های مختلف و غیره، در عراق، ایران و مناطق دیگر صورت گرفت، لیكن نباید فراموش كرد كه حجاز، بویژه مكه و مدینه، مهد تشیع بوده است. به همین ترتیب، نباید حضور جامعه شیعی (امامی یا زیدی) از همان اوائل دوره اسلامی تا قرن بیستم، مورد غفلت قرار گیرد. اینك این تداوم موضوع پژوهش حاضر است.

در تحقیقات غربی، «نقش مهم شیعیان علی در تاریخ حجاز»، تنها در قرون نخستین اسلامی توسط شماری از مؤلفان مورد توجه قرار گرفته است، و از آن زمان تا دوره اخیر، توجه شایسته ای به آن نشده و حق مطلب ادا نگردیده است.C. Snouck Hurgronje در قرن نوزدهم بویژه در كتاب پیشگامانه خود، در تاریخ مكه، برای نخستین بار توانست دامنه و نیز موفقیت آرزوهای علویان را در حجاز تا دوران عباسی نشان دهد. توجه وی به این مطالب از آن روی بود كه به بحث ریشه قدرت اشراف و نیز رشد بعدی شرفای مكه سخت علاقمند بود. با این حال توضیحات وی از نقش اشراف شیعه مدینه در تاریخ حجاز، شامل سلطه آنان بر تمامی منطقه حجاز، محدود به چند اظهار نظر كوتاه ـ گرچه مربوط به مـوضـوع ـ اســت.¹³

جهانگرد سویسی J. L. Burckhardt نخستین نویسنده غربی است كه جزئیات زیادی را در باره گروه های شیعی سادات حسینی در مدینه و نیز در باره یك جامعه برجسته از شیعه با نام «نخاوله» به دست داده است. او می نویسد: آنها تا وقتی كه در نخلستان های خود هستند، عقیده تشیع را اظهار می كنند، اما زمانی كه به شهر می آیند خود را سنی معرفی می كنند. اظهارات وی در باره شیعیان مدینه تأثیر قابل توجهی روی شماری از غربیان و حتی مؤلفان مسلمان داشته است. بنابراین سزاست كه مطلب وی را به طور كامل در اینجا نقل كنیم. این مطلب در فصلی از كتاب اوست كه به ساكنان مدینه اختصاص داده است. وی با یاد از خاندان های اشراف، می نویسد:

«از جمله آنها، خانواده كوچك بنی الحسین ـ از نسل حسین برادر حسن(علیهما السلام) ـ است. گفته می شود كه آنها در گذشته در مدینه، بسیار قدرتمند بودند و ریاست بخشی از موقوفات مسجد النبی را داشته و در قرن سیزدهم میلادی (بر اساس گفته سمهودی) امتیاز محافظت از مرقد نبوی را در اختیار داشته اند. در حال حاضر به دوازده خاندان كاهش یافته اند و با این حال، هنوز در ردیف اشراف شهر و از ثروتمندترین ساكنان آن می باشند. آنها بخشی از شهر را در اختیار گرفته و منافع زیادی به دست می آورند. این درآمد بویژه از زائران ایرانی است كه به آنجا می آیند. آن ها را ـ عموماً ـ «رافضی» فرقه علوی ایرانی! می خوانند. آنان شعائر مذهبی خود را پنهان انجام می دهند، گرچه در ظاهر خود را سنی نشان می دهند. این خبر، كه شایع است و توسط شماری از مردم محترم تأیید می شود، در عین حال قابل تردید است. با این حال بنی الحسین نفوذ قوی در شهر داشته و در ظاهر اعمال مذهبی اكثریت (اهل سنت) را انجام می دادند و به همین دلیل در كار جلب موافقت عناصر متعصّب موفق بوده و از سوی آن ها مورد حمله قرار نمی گرفته اند.

این نكته آشكارا گفته شده كه بقایای انصار و بخش بزرگی از اعراب كشاورز كه كار اداره باغات و مزارع مجاور شهر را انجام داده و كِشت می كردند، تمایل به چنین گرایش داشتند. اینها، كه به «نخاوله» ـ كسانی كه در نخلستان ها زندگی می كنند ـ معروفند، شمارشان بسیار زیاد و افراد بسیار رزمجو بودند. نخاوله دست به مقاومت بر ضدّ وهابی ها زدند و همیشه در ستیزهای شهری برتری خود را نسبت به شهرنشینان نشان می دادند.

گفته می شود كه آنها از نسل هواخواهان یزید بن معاویه هستند كه در سال 60، بعد از حمله به مدینه آن را تصرف و غارت كردند. نخاوله ازدواج درون گروهی داشته و در برابر پیشامدها موضعی عمومی دارند. بسیاری از آنان وقتی در مناطق خود هستند اظهار تشیع می كنند، اما زمانی كه به شهر می آیند خود را سنی نشان می دهند. گروهی از آنها در حومه شهر ساكن شده اند و شغل قصابی در انحصار آنهاست. در برخوردها می شنیدم كه كسانی از آنها آشكارا خود را رافضی می خواندند، بدون آنكه آن را انكار كنند. در صحرای شرقی، در فاصله سه روزه یا چهار روزه راه از مدینه، یك قبیله بدوی با نام بنی علی زندگی می كنند كه همگی مذهب ایرانی ها را دارند. چیزی كه مورد حیرت است این كه دو نقطه بسیار مقدس مذهبی مسلمانان ارتدوكس [سنی] كه یكی به وسیله فرقه زید [زیدیه ]و دیگری به وسیله علوی ها [شیعه امامی ]محاصره شده، بدون آن كه كوششی برای اخراج آنها از آنجا صورت گیرد».¹⁴

از نظر شما می گذرانیم:

اشراف حسینی در دوره جدید

در قرن نوزدهم و بیستم، بسیاری از مسافرانی كه به مدینه رفته اند از عقاید شیعی اشراف بنوحسین سخن گفته اند. سید محسن امین در باره آنها نوشته است:

«در مدینه و مكه شیعیانی زندگی می كنند; همینطور در برخی نقاط دیگر (حجاز). امیران حسینی برای مدتی طولانی حاكم مدینه بوده اند. آنها شیعه دوازده امامی هستند كه تاكنون هرگز نتوانسته اند مذهب خود را در مدینه و خارج آن آشكاركنند. در «العوالی» و جاهای دیگر، شمار زیادی از آنها زندگی می كنند.»¹

وی در عبارت دیگری افزوده است:

«در مدینه محلّه ای وجود دارد كه ساكنان آن شیعه هستند. همچنین در مدینه طایفه هواشم كه در اصل حسینی، علوی و شیعه اند زندگی می كنند. من برخی كتابهای شیعی را در دستان آنها دیدم. آنها هنوز متولّیِ وقفی هستند كه برای تهیه غذای روز عاشورا اختصاص داده شده است.»²

روشن است كه عقاید فردی اشراف حسینیِ مدینه، در ارتباط با زائران شیعه، باید به گونه ای بروز می كرد كه میهمانان گرایش شیعیِ آنها را درك می كردند.

امین الدوله، یك ایرانی سیاستمدار كه گزارش سفر خود را در سال 1899 به مدینه نوشته، در بین میزبانانِ خود، از شریف علی رییس بنوالحسین به عنوان كسی كه سخت به تشیع علاقه داشت و دارای مذاق تشیع بود، یاد كرده است. از نظر امین الدوله، این نتیجه طبیعی بستگی خاندانی و شرافت نسبی اوست. او در خانه شریف، در نزدیك العوالی توانسته است بدون تقیه نماز بخواند.³

نمی توان نامحتمل دانست كه برخی از مردم مدینه در برابر پرسش زائران شیعه از آنها ـ در مورد مذهبشان ـ پاسخ دروغ داده باشند. Doughty از شخصی یاد كرده كه پدرش به یك كاروان ایرانی اجازه داد تا نخلستان وی را اجاره كنند، احتمالا به آن دلیل كه آنها به خاطر این محل پول زیادی می دادند، اما برای تحقیر آنها، یك مرد جوان عیبجو، در حضورشان ادای شیعه بودن در می آورد⁴... این نقل به ما هشدار می دهد كه ممكن است برخی از آگاهی هایی كه سیّاحان از وجود شیعه در مدینه داده اند نادرست باشد. این خطاها ممكن است ناشی از نوعی نیرنگ باشد; چه از ناحیه شیعیان زائر، یا افكار واهی یا هر دو.

افزون بر اشراف، رهبر قبیله منطقه هم توانست با شخصیت برجسته ای از شیعه، از خارج ارتباط استواری برقرار كند. یك نمونه قابل توجه، شیخ سعد جزاع (جزا) است كه در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، رییس تیره احامده از طوایف قبیله حرب بود.⁵زمانی كه در سال 1899 امین الدوله بعد از حج رهسپار مدینه شد،⁶ شیخ سعد با او و همراهانش دیدار كرد.⁷ وی مهمانان ایرانی را در دیدار با اشراف و سایر اشخاص همراهی كرده و گهگاه كار مترجمی را هم برای آنها انجام می داد. امین الدوله كه از وی با نام شیخ جزاع نخاولی یاد كرده، به نظر می رسد كه دوستی سابقه داری با شیخ سعد داشته و حتی اشاره به دیدار بعدی وی از تهران دارد.

شیخ سعد خانه ای در مدینه داشت كه امین الدوله را در آن میهمان كرد، درست زمانی كه آن دو برای نخستین بار در فصل حج همان سال در مكه با یكدیگر ملاقات كردند. او روابط محكم خود را با اشراف حفظ كرد. به نظر می رسد او به نوعی درگیر نقشه ای شده بود كه طرّاح امین الدوله بود. تا بدینوسیله پشتیبانی مالی را از سوی دولت ایران برای شیعیان مدینه تأمین كند. با پولی كه تهیه شد، برخی از نخاوله مجاز شدند تا به عنوان دربان بقیع به كار گمارده شوند. در این صورت آنها مطمئن بودند زائران شیعه كه همیشه از سوی دربانان سنّی ِ بقیع در محدودیت بودند، با حضور اینان، بدون محدودیت می توانند به بقیع دسترسی داشته باشند. بر اساس نوشته امین الدوله تحریكات مخالفانِ وی در كنار استعفایش از سمت صدراعظمی (در جولای سال 1898) مانع از اجرای این طرح شد.⁸

حتی در اوایل قرن بیستم، شماری از اشراف حسینی را شاهدیم كه در عوالی و نیز خود مدینه سكونت داشته و می توانستند سهمی در سیاست محلّی (و طبعاً منطقه ای) داشته باشند. در میان آنها شریف شحاته (بن علی) ـ كه گاه مؤلفان عرب نام وی را شحات و گاه شحاته می نویسند⁹ ـ در یك دوره برجستگی یافت. در شرحی كه بتنونی در سال 1910 درباره مدینه نوشته، آمده است: شحاته وكیل شریف مكه در امور «العربان» یا بدوی ها بوده است.¹⁰سكونت او در العوالی، وی را قادر می ساخت تا به موازات نقشی كه در حلّ بحران میان قبایل مدینه (و طبعا شامل تحكیم قدرت دولت عثمانی) داشت به عنوان واسطه در حل و فصل مسائل قبیله ای عمل كند.

افزون بر این وظیفه رسمی، شحاته و برادر جوانش ناصر، پایگاهی برای زائران شیعه در مدینه، به ویژه مساجد متبركه جنوب شهر، همانند مسجد قبا و العوالی ایجاد كردند. مهمان نوازی و حمایت این دو امیر، سبب ستایش آنها از سوی سید شرف الدین در شرح حالِ خودنوشت او شده است. شرف الدین یك عالم شیعه لبنانی است (م1957) همراه مادر و برخی از شخصیت های برجسته جنوب لبنان به مدینه سفر كرد و در رمضان سال 1328/سپتامبر 1910، حدود شش ماه پس از بتنونی به مدینه رسید. وی گفته است كه در آنجا منطل راحتی در خانه «برادران مؤمن ما» نخاوله داشتیم. سپس افزوده است:

«دو امیر، شریف شحاته و ناصر، همراه عده ای از مؤمنان (شیعیان) از عوالی به قصد دیدار ما آمدند. آنها برای راحتی و نیز در احترام به ما، از هیچ كوششی فروگذار نكردند. در آن زمان، هر دو امیر از موقعیت متنفذانه ای برخوردار بودند... ما تصمیم داشتیم تا برای اعتكاف در مسجد النبی(صلی الله علیه وآله) بیتوته كنیم اما به خاطر اصرارشان در حمایت از ما، ما را از این كار منع كردند...»¹¹

مطالب مشابهی را سید محسن امین در شرح حال خودنوشتش، در شرح یكی از سه سفر خود به مدینه آورده است. او از مرد جوانی با نام شریف علی بن بُدیْری حسینی یاد كرده كه به سید محسن و همراهان او (از شیعیان سوریه) در رفتن به قبا و عوالی خدمت كرده است. این شریف كه فارسی نیز می دانسته، به عنوان میهمان سید محسن، از دمشق هم دیدار كرده اسـت.¹²

این گزارش نشان می دهد كه دیدار از قبا و عوالی در آن روزگار، حتّی برای شیعیان، تنها با همراهی واسطه ای مانند یكی از شرفای حسینی ایمن بوده است. این وضعیت منجر به یك گرایش فراگیر میان مدینه و حرب شد كه بعدا به آن خواهیم پرداخت.¹³

اینك به شرح حال شریف شحاته و برادرش ناصر می پردازیم:

گرچه این دو امیر حسینی مشاركت (و حتی نقش مهمی) در آنچه كه به عنوان «شورش عرب در سال 1916 ـ 1918» نامیده شد، داشتند، لیكن این مشاركت آشكارا مورد بی توجهی بسیاری از مورخان قرار گرفته است. و اگر هم آنجا از آنها یاد شده، گرایش های شیعی شان مورد غفلت واقع شده است!¹⁴ این مسأله تا حدی شگفت انگیز است; چرا كه یكی از منابع مهم با عنوان [T E. Lawrence's Seven Pillars of Wisdom] به وضوح این زمینه و اهمیت آن را شرح داده است.

لورنس به طور خاص در باره نقش برجسته شریف ناصر سخن گفته است. (در آن زمان به عنوان اظهار نظر یك مؤلف با داشتن حدود بیست و هفت سال سن).

«ناصر احساس جالبی داشت، بیش از آنچه ما شنیده ایم و بیش از آنچه كه از او انتظار داشتیم. او راهگشای راه ها و پیشگام حركت فیصل بود. نخستین گلوله خود را در مدینه شلیك كرد و آخرین آن را در مسلمیه (از توابع حلب); زمانی كه دولت تركیه درخواست صلح موقّت كرد و از ابتدا تا انتها، هرچه در باره او می توان گفت، خوب بود.

برچسب ها : بررسی جامعه شیعه در نخاوله ( 1 و 2) , پایان نامه بررسی جامعه شیعه در نخاوله ( 1 و 2) , مقاله بررسی جامعه شیعه در نخاوله ( 1 و 2) , پروژه بررسی جامعه شیعه در نخاوله ( 1 و 2) , تحقیق بررسی جامعه شیعه در نخاوله ( 1 و 2) , دانلود پایان نامه بررسی جامعه شیعه در نخاوله ( 1 و 2) , پروژه , پژوهش , مقاله , جزوه , تحقیق , دانلود پروژه , دانلود پژوهش , دانلود مقاله , دانلود جزوه , دانلود تحقیق